Ο Κων/νος Παπαρρηγόπουλος περί 'μεσαιωνικού ελληνισμού':
'Θα επιστήσουμε κυρίως την προσοχή μας στην άποψη που υιοθετούσαν από τις αρχές του αιώνα οι δικοί μας λόγιοι, οι οποίοι διδάχτηκαν την μεσαιωνική μας ιστορία με** τις δυσφημείσεις που συσσώρευαν εναντίον της τα πολιτικά συμφέροντα και τα θρησκευτικά πάθη της Δύσης, της καθολικής κυρίως Δύσης. Ο έλεγχος της πλάνης αυτής είναι πολύ αναγκαίος, αφού αυτή, αντί να διαλύεται με το πέρασμα του χρόνου όπως ήδη συμβαίνει στο εξωτερικό, φαίνεται να επιτείνεται κατά παράδοξο τρόπο στην τωρινή γενιά. Πράγματι ενώ οι ξένοι άρχισαν να αποδίδουν κάποια δικαιοσύνη στη μοναρχία της Κωνσταντινούπολης, οι Έλληνες χλευάζουν τη σεβάσμια και ονομαστή αυτή μητέρα του νεώτερου έθνους μας. Ενώ ο αγράμματος λαός αντιλήφθηκε ότι σε αυτή οφείλει την ύπαρξη, τη γλώσσα και τη θρησκεία του, οι λόγιοι σχεδόν την αποκήρυξαν. (...) '**. '(...) Απεναντίας, η εθνική συνείδηση έμεινε πάντα πιστή στην αλήθεια των πραγμάτων, όπως δείξαμε πριν λίγο. Όλες οι επαναστάσεις των τελευταίων τεσσάρων αιώνων σχεδιάστηκαν ή πραγματοποιήθηκαν υπό το κράτος των αναμνήσεων της μοναρχίας στην Κωνσταντινούπολη. (...)'
Παραπάνω έχει αναλύσει τις θέσεις διαφόρων σπουδαίων Ευρωπαίων ιστορικών ενώ παρακάτω διευκρινίζει διάφορα γεγονότα, που πιστοποιούν αυτά που λέει.
'Η χριστιανική Εκκλησία, η οποία δημιουργήθηκε στην Ασία από τον ανατολικό ελληνισμό, έπρεπε να διασφαλιστεί από πολλούς κινδύνους, εσωτερικούς και εξωτερικούς, και για αυτό ο Μέγας Κωνσταντίνος την περιέβαλλε με την αυτοκρατορική του πορφύρα. Αυτή ήταν η πρώτη και η πιο σπουδαία ιστορική εντολή που εκπλήρωσε ο μεσαιωνικός ελληνισμός. Αν οι αιρέσεις δεν καταπολεμούνταν, η χριστιανική πίστη θα γκρεμιζόταν από τα θεμέλια. Είναι άγνωστο τι θα συνέβαινε τότε. Είναι όμως σίγουρο ότι οι πιο ωραίες σελίδες της μεσαιωνικής και νεότερης ιστορίας της ανθρωπότητας οφείλονται στο θρησκευτικό και ηθικό δόγμα, του οποίου κήρυκας, νομοθέτης και λειτουργός ήταν ο ανατολικός ελληνισμός. (...)'
'Αλλά και άλλο σπουδαίο έργο αποπειράθηκε να κάνει ο μεσαιωνικός ελληνισμός. Αυτή που συνήθως αποκαλείται εικονομαχία δεν περιοριζόταν μόνο στην καθαίρεση των εικόνων, αλλά ήταν ταυτόχρονα θρησκευτική, κοινωνική και κυβερνητική ανάπλαση, ή, όπως έλεγε ο οξυδερκέστατος αντίπαλός της Θεόδωρος Στουδίτης, μεταμόρφωση όλων. Η μεγάλη αυτή μεταρρύθμιση του 8ου αι. δεν άγγιξε μόνο τις εικόνες, τα άγια λείψανα και τα μοναστήρια, αλλά εκλαϊκευσε τη δημόσια εκπαίδευση, κατήργησε τη δουλοπαροικία, αναδιοργάνωσε τη διοίκηση και το στρατό και ρύθμισε σχετικά με το γάμο και την οικογένεια στη βάση των αρχών οι οποίες μόνο στα χρόνια μας επρόκειτο να θριαμβεύσουν οριστικά στις νομοθεσίες των πιο πολιτισμένων εθνών του κόσμου. (...)'
'Αλλά ας έρθουμε σε ένα άλλο σημαντικό γεγονός της βασιλείας του Ιουστινιανού. Ο ναός που αφιερώθηκε στην του Θεού Σοφία και ανοικοδομήθηκε επί Ιουστινιανού από τον Ανθέμιο τον Τραλλιανό και τον Ισίδωρο τον Μιλήσιο είναι φυσικά για την ιδεώδη του προσωνυμία και κατασκευή** ο πιο ωραίος από τους ναούς που έφτιαξε ο χριστιανισμός, είναι ο ετεροθαλής αδελφός του Παρθενώνα. ** Γιατί τι άλλο ήταν ο Παρθενώνας εκτός από το ειδωλολατρικό ιερό της θεϊκής σοφίας;(...). Η τέχνη του Ανθεμίου και του Ισιδώρου ήταν διαφορετική από την τέχνη του Ικτίνου, αλλά η εντύπωση που δημιουργούν και τα δύο είναι ίδια(...). Αυξάνει τον θαυμασμό με τον οποίο μίλησαν οι χριστιανοί κάθε δόγματος για το ναό αυτό της του Θεού Σοφίας ή, όπως λέγεται πιο κοινά, της Αγίας Σοφίας το γεγονός ότι ο Μωάμεθ ο Β', που έγινε κύριός του 900 περίπου χρόνια αργότερα, ύμνησε μεν από τον άμβωνα της μεγάλης εκκλησίας το θεό του Ισλάμ, αλλά δεν προσπάθησε να αλλάξει το αρχαίο όνομα, εξακολούθησε να την ονομάζει Αγία Σοφία Τσαμισί και επέβαλλε το όνομα αυτό στους διαδόχους του μέχρι σήμερα.'
'Ο μεσαιωνικός ελληνισμός δεν ανέστησε βεβαίως τον αρχαίο. Νεκραναστάσεις δεν συμβαίνουν στην ιστορία, πρέπει τελικά να πειστούμε για αυτό. Αλλά όσο νέος, όσο διαφορετικός από τα χρόνια του Θεμιστοκλή, του Περικλή, του Δημοσθένη και αν ήταν ο κόσμος στον οποίο πολιτεύονταν, ο κόσμος που δημιουργήθηκε κυρίως από αυτόν, ο μεσαιωνικός ελληνισμός, όπως και ο χριστιανικός και ο μακεδονικός, δεν λησμόνησε ποτέ ούτε σταμάτησε να τιμά τον αρχηγό του.'
'Σήμερα αποκαλούμαστε Έλληνες και αυτούς που πρωταγωνίστησαν σε αυτές τις χώρες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα τους ονομάζουμε Βυζαντινούς. Αυτοί όμως δεν αποδέχτηκαν ποτέ την ονομασία αυτή, αλλά αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους, Γραικούς και από τον 11ο αι. Έλληνες. Το όνομα Βυζαντινοί επικράτησε μόνο στους Δυτικούς και συνδέθηκε από αυτούς με διάφορες περιφρονητικές εκδοχές.'
'(...)Ο ελληνισμός σώθηκε μόνο χάρη στα λαμπρά κατορθώματα της μοναρχίας στην Κωνσταντινούπολη και χάρη στις επιδέξιες πολιτικές, διοικητικές και εκπαιδευτικές ενέργειες. Για να δώσουμε εδώ μια μικρή γεύση για τους διάφορους αυτούς αγώνες, αρκεί να αναφέρουμε εν συντομία τι έγινε στην Κρήτη. Όταν ο Νικηφόρος Φωκάς ανέκτησε το μεγάλο αυτό νησί από τους Άραβες και οδήγησε στην Κωνσταντινούπολη τον ηγεμόνα τους Αβδούλ Αζίζ και τους αναρίθμητους θησαυρούς, ο ελληνισμός της Κρήτης έπνεε τα λοίσθια. Ο Φωκάς κάλεσε εκεί πολλούς νέους εποίκους, Έλληνες και εξελληνισμένους Αρμενίους, και έστειλε τον όσιο Νίκωνα, ο οποίος κήρυξε τον λόγο του Θεού, ανόρθωσε τις κατεστραμμένες εκκλησίες, κατασκεύασε καινούριες και αναζωπύρωσε την πίστη των κατοίκων. Στην Κρήτη εγκαταστάθηκαν πολλές επιφανείς οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, οι Μελισσηνοί, οι Χορτάτοι, οι Λυγηνοί, οι Βλαστοί, οι Κλάδοι, οι Σκορδίλοι, οι Φωκάδες (από τους οποίους μετέπειτα δημιουργήθηκαν και οι Καλλέργοι), οι Καλέταιροι και άλλοι, οι οποίοι αργότερα πρωταγωνίστησαν εναντίον της βενετικής κυριαρχίας.** Έτσι, η Κρήτη έγινε ένας από τους κυριότερους προμαχώνες του ελληνισμού. Με παρόμοια και παρεμφερή έργα η Πελοπόννησος και η Στερεά έγιναν τα ασφαλέστερα ορμητήρια της νεότερης ελευθερίας μας, ενώ στη Μακεδονία και στη Θράκη ο ελληνισμός αγωνιζόταν με επιτυχία κατά των ξένων**.'
'Η φορολογία που είχε συστηματοποιηθεί, έφερνε στο δημόσιο ταμείο έσοδα, τα οποία δεν μπορούμε να υπολογίσουμε με ακρίβεια, αλλά ήταν υπέρογκα, γιατί μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις θα δούμε το ταμείο αυτό να έχει σημαντικά αποθέματα. Στην αφθονία των δημόσιων εισοδημάτων συντελούσαν η βιοτεχνία και το εμπόριο του κράτους που τότε άκμαζαν, αλλά και τα πλούσια ακόμα χρυσωρυχεία και αργυρωρυχεία της Θράκης και του Πόντου(...). Η Κωνσταντινούπολη ήταν τότε το μεγαλύτερο και το σημαντικότερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης. '
'(...)Ακόμα και τα αναπόφευκτα λάθη της απόλυτης εξουσίας μετριάζονταν εώς ένα βαθμό από τις διάφορες περιστάσεις.** Πριν από όλα πρέπει να ομολογήσουμε ότι αυτή η κυβέρνηση είχε συνείδηση του καθήκοντος, όπως κάθε πολιτισμένη κυβέρνηση, όσο απολυταρχική κι αν είναι**. Για παράδειγμα, και ως απόδειξη αυτής της αλήθειας, αναφέρουμε ότι λίγο αργότερα ο βασιλιάς Αναστάσιος διέταξε τους δικαστές να μη λαμβάνουν υπόψη τα ειδικά βασιλικά διατάγματα που ήταν αντίθετα με τους υπάρχοντες νόμους του κράτους και το κοινό συμφέρον, αλλά κάθε φορά να τους εφαρμόζουν με ακρίβεια.'
'Ο Μέγας Κωνσταντίνος, αν και προστάτευε τόσο πολύ το χριστιανικό δόγμα, όχι μόνο δεν ψήφισε κάποιο διωγμό εναντίον των ειδολολατρών, αλλά ρητά και κατ' επανάληψη καθιέρωσε την αρχή της ελευθερίας της συνείδησης, πεπεισμένος πως αυτή μόνο μπορούσε να φέρει το θρίαμβο της αλήθειας. , έλεγε
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος 9ος.